Wat is de ondergrens van een verzwakt pausambt? Gaat Franciscus Johannes Paulus II achterna?

Twintig minuten had de autorit van het Gemelli-ziekenhuis naar het Vaticaan moeten duren. Dat was voor de 88-jarige paus Franciscus al een hele opgave: hij is erg kortademig, heeft nog steeds last van infecties en zijn spieren zijn erg verzwakt.

Toch wilde hij koste wat het kost de gele bloemen die een vrouw voor hem naar het ziekenhuis had gebracht, afgeven bij zijn geliefde basiliek Santa Maria Maggiore. Dus werd de rit meer dan twee keer zo lang. Dat heeft Franciscus ‘extra moeilijkheden opgeleverd’, erkende de tweede man van het Vaticaan, kardinaal Pietro Parolin, daags erna.

Er bestaat geen twijfel over: Franciscus blijft uiterst zwak. De enige reden dat hij niet meer in het ziekenhuis ligt, is dat hij daar meer gevaar op mogelijk fatale infecties loopt dan in het Vaticaan - als hij zich aan de afspraken houdt om de komende tijd zo weinig mogelijk mensen te zien.

Schip zonder stuurman

De Goede Week en Pasen zullen in het Vaticaan gewoon gevierd worden, meldde het Vaticaan donderdag. Maar het zal waarschijnlijk pas op het laatste moment duidelijk worden of en hoe Franciscus daaraan zal kunnen deelnemen.

Wie het heeft meegemaakt, denkt als vanzelfsprekend terug aan twintig jaar geleden. De Poolse paus Johannes Paulus II kampte al vijf jaar met een steeds verder verslechterende gezondheid. Op 27 maart wilde hij toch de paaszegen ‘voor de stad en voor de wereld’ geven. De acht Latijnse woorden kreeg hij echter niet meer uitgesproken. Hij bewoog slechts zijn rechterhand op een wijze die enigszins op een kruisteken leek. Zes dagen later overleed hij, op 84-jarige leeftijd.

Die laatste jaren was er in het Vaticaan geen stuurman meer op het schip geweest. En daarvan hadden verschillende prelaten en facties binnen de Vaticaanse muren maar al te graag gebruik gemaakt. Kardinaal Joseph Ratzinger, het hoofd van de Congregatie voor de Geloofsleer, zag het met lede ogen aan. Toen hij paus was geworden, trad hij na acht jaar af. Hij had gezien welke desastreuze gevolgen een verzwakt pausambt kan hebben. Daarmee veranderde Benedictus XVI het pausambt ook. In theologische termen: van ‘ontologisch’ verschoof het naar meer ‘functionalistisch’.

Geruchten en insinuaties

Johannes Paulus II stond op het standpunt dat een paus vooral paus is omdat hij paus ís, niet zozeer om wat hij doet. Benedictus XVI stond op een ander standpunt: als je de kracht niet meer hebt om te doen wat een paus moet doen, moet je de bescheidenheid hebben om je taken over te dragen. De ‘ontmythologisering’ van het pausambt, werd het ook wel genoemd. Gaat de huidige situatie rondom paus Franciscus weer de omgekeerde beweging maken?

Om alle geruchten en insinuaties van een mogelijk aftreden de kop in te drukken, spreken Vaticaanse kardinalen en curiemedewerkers tegen de Italiaanse pers lovend over ‘een leerambt van kwetsbaarheid’ en een ‘pauselijke dienst van kwetsbaarheid aan kerk en samenleving’. Dat zijn woorden die we na Benedictus XVI niet meer dachten te horen. Gaat Franciscus net als Johannes Paulus II aan het pluche kleven om weer in het pauselijke harnas te sterven?

Kerkhervormingen, oorlog en vrede

Maar er zijn genoeg redenen om aan te nemen dat de situatie nu heel anders is. Allereerst was het bij de Poolse paus duidelijk dat hij niet meer zou genezen. De artsen van Franciscus gaan er nog steeds van uit dat hij erbovenop kan komen - al is dat niet zeker en ook niet of hij dan weer de oude wordt. Een tweede verschil is dat Franciscus de touwtjes nog redelijk in handen lijkt te hebben. In Vaticaanse wandelgangen is te horen dat er nog ‘zaken in de pijplijn’ zitten.

Dat zou bijvoorbeeld kunnen gaan om kerkelijke regels die de kerkhervormingen waar de synode van 2021-2024 om vroeg, in praktijk omzetten. Of misschien haalt Franciscus een ongepubliceerd document over oorlog en vrede uit de ijskast, dat daarin belandde na de Russische inval in Oekraïne in 2022. Er is ook sprake van een mogelijk document over de rol van vrouwen in de kerk.

Piketpalen van synodale kerkhervormingen

Franciscus zei zelf herhaaldelijk op de vraag of hij niet zou aftreden vanwege zijn problemen met lopen: ‘Je bestuurt de kerk met het hoofd, niet met je knieën.’ ‘Hij heeft het hoofd van iemand van vijftig’, zei een van zijn artsen. Wel is de vraag hoeveel energie de 88-jarige Franciscus nog zal hebben, ook al geneest hij. Franciscus kan het aantal audiënties, reizen, taken en verplichtingen best terugdringen. Maar de vraag is wat voor hem de ondergrens is, om niet te vervallen in een ‘ontologisch pausambt’ zoals zijn Poolse voorganger.

Als hij moeite houdt met spreken, als hij te vermoeid is om in discussie en dialoog met zijn medewerkers en kardinalen de precieze plaats van de piketpalen van de synodale kerkhervormingen te bepalen, is de vraag of de hervorming van het pausambt door Benedictus XVI na twaalf jaar niet weer in de prullenbak belandt. Deze vraag zal de komende dagen door de Vaticaanse wandelgangen blijven zweven.

Foto van Marcin_Kadziolka via Depositphotos