"De kerk, het aardse oer-sacrament"

In de thomistische theologie is de kerk geheel bepaald door de sacramenten. Sacramentaliteit in het algemeen kan alleen op geldige en effectieve wijze worden opgeroepen door en in de activiteiten van de kerk. Het specifieke zevental individuele sacramenten is slechts geldig door en in de handelingen van de bijzondere ambtsdragers van de kerk.

De grondslag van deze visie is de opvatting, dat de kerk de aardse verschijningsvorm is van het hemelse oer-sacrament. De kerk is Christus'' verheerlijkte lichaam op aarde, de aardse component van Hem, In de kerk is het ''verlengde'' mysterie van de verlossing door Christus aanwezig als een ''eeuwig-actuele werkelijkheid''. In PN van maart werd de thomistische verbinding tussen Christus en de sacramenten van de kerk uitgelegd. In dit artikel wordt uiteengezet welke consequenties het thomistische sacramentsbeginsel heeft voor de kerkopvatting.

Kerk, instituut van samenwerking Als gevolg van de gedachte dat de kerk de aardse component is van Christus, is de kerk niet slechts een heilsmiddel, maar ook het heil van Christus zelf. 1) In de vleeswording van Christus komt het toppunt openbaar van Gods neerbuigende genade voor mensen. Die genade vereist een lichamelijke bemiddehng. Omdat Christus niet persoonlijk lichamelijk op aarde is, vervult de kerk die bemiddelende functie. Ze staat tussen de mensenwereld en de hemelse Christus in. De kerk bemiddelt de genade door de bediening van sacrament en Woord. De Woordbediening van de kerk is afgeleid van haar sacramentele bevoegdheid. In en door de sacramenten wordt het heil van Christus ''onfeilbaar'' en ''effectief'' toebedeeld aan mensen. Volgens Thomas van Aquino ontvangen de sacramenten hun kracht zowel vanuit de hemelse Christus als vanuit de kerk. Christus en de kerk bemiddelen samen het heil voor mensen. De ''in kracht gestelde'' hemelse Christus bekrachtigt de sacramenten samen met de aardse daden van zijn kerk. De kerk ontvangt van Hem de positie om zijn lijden, sterven en opstanding op aarde in de sacramenten te verlengen. Daardoor zijn die aardse sacramenten, zij het op ''gesluierde wijze'', identiek met zijn eenmalige heilsdaden. 2) Omdat de kerk - bestaande uit de gelovigen, het ''Godsvolk'' - het aardse deel is van Christus'' verlossingswerk, ontvangen de sacramenten tevens van haar hun kracht.

De kerkelijke sacramenten vormen dus wezenlijk een heilschenkende samenwerkingssituatie. In de sacramenten ''treedt Christus samen op met het Godsvolk''. Wat Hij ''in objectieve zin alleen deed'', doet Hij in de sacramenten ''samen met het Godsvolk''. In het gebed voor zondaren, dat altijd met het sacrament gepaard gaat, is een gezamenlijke activiteit van de heiligheid van Christus en van de heiligheid van de kerk. Dit gezamenlijke woord van gebed geeft aan het aardse sacramentele teken heiligende kracht. Door het ontvangen ervan wordt vergeving van zonden verkregen. Een herinnering aan Thomas'' filosofische opvatting van de samengesteldheid van de dingen uit materie en vorm, kan deze samenwerkingsgedachte nog verhelderen. De sacramentele teken-elementen brood, wijn en water zijn niet slechts ''materie''. Door de potentie van de gebedswoorden zijn ze ook ''vorm''. Ze worden tot een werkelijkheid, die ver boven hun materiële basis verheven is. De woord-potentie actualiseert in de sacramentele tekenen de vorm van die hogere werkelijkheid. 3) Christus en de kerk verlenen de potentie om de ''forma'' te ontvangen van het verheerlijkte oersacrament. ''Christus neemt stoffelijke dingen op in de dynamische eenheid van zijn werkzame glorielichaam''. Daardoor zijn en geven de sacramentele tekenen datgene wat ze betekenen! In de sacramentele samenwerking tussen Christus en de kerk ontmoeten de ontvangers de Verlosser. In die ontmoeting ''tilt Hij ons van binnenuit op tot een hoger ontologisch niveau''. 4) Op deze wijze overstijgt de deelnemende mens alle natuurlijke krachten.

Religies en kerkelijk effect

Door deze sacramentele overstijging van het natuurlijke wordt de persoonlijke verlossing bewerkt. Welk inhoudelijk effect heeft dat op de ontvanger? Evenals de thomistische leer uitgaat van tweeërlei bekrachtiging van het sacrament, door Christus en door de kerk, zo spreekt Thomas ook van tweeërlei effect van de sacramenten: een religieus en een kerkelijk effect. Het religieuze effect is de ontmoeting met God in en door Christus. In en door de sacramenten worden mensen opgenomen in het eeuwige Godsmysterie. Zo ontstaat de nieuw-geïntegreerde mens: de christen. Aldus begenadigden blijven samenwerken met God om in de weg van sacramentaliteit en sacramenten meerdere genaden te ontvangen. Uiteindelijk komt, in steeds doorgaande wederkerigheid de volle ontmoeting tussen de mens en God tot stand. 5) Hel kerkelijke effect van de sacramenten bindt ontvangers ervan aan de kerk. De kerk is de aardse verschijningsvorm van het oer-sacrament Christus. De religieuze verbinding met Christus in en door de sacramenten krijgt een aardse zichtbare uitwerking door de verbinding met de kerk.

De merktekenen

Een bijzondere rol spelen op dit punt de sacramenten van doopsel, vormsel en priesterwijding. Deze verschaffen de ontvangers een ''merkteken", een zending, een machtiging. Daardoor bezitten zij de bevoegdheid om als deelhebbers aan het priesterschap van Christus, gegradueerd naar de aard van het sacrament, taken uit te voeren in de kerk. Doopsel, vormsel en priesterwijding samen met de andere sacramenten stellen mensen onder de begenadiging van God en geven hen een plaats in de zichtbare kerk. 6) Omdat de kerk zelf het oer-sacrament is, gaat haar werking nog leven boven die van de individuele sacramenten uit. In haar schenkt Christus een bredere en omvangrijkere begenadiging dan in die van het zevental apart. Ook buiten de sacramenten om verspreidt de kerk een klimaat van sacramentaliteit. Deze algemene begenadiging komt tot uiting in de alledaagse handelingen van het Godsvolk. 7) Zo is de kerk het sacramentele heilsinstituut, dat het hele menselijke leven omvat. Zij is het heil. Deelname aan haar schenkt het heil.

De brede sacramentaliteit van de kerk neemt niet weg, dat de zeven sacramenten in engere zin centraal blijven staan. Zij zijn de kernpunten en vormen de ''topbeleving'' van het Christendom. Hier heeft de kerkelijke hiërarchie zijn centrale plaats. Want, in de zeven sacramenten krijgt de ontmoeting met God een ''pregnante ambtelijke uitdrukking''. De Godsgave is ''geconcentreerd aanwezig'' in de bediening van sacrament en Woord door de hiërarchie van kerkelijke ambtsdragers. 8) Deze kerkelijke daden van het bisschoppelijke priesterschap zijn ''de gloeiende brandpunten'' in de ''wereldomvattende manifestatie'' van het aardse oersacrament, de kerk. 9)

Aldus Thomas van Aquino, die voor Rome een ''leraar der kerk is''. Zijn visie verklaart waarom de Rooms Kathoheke Kerk aan een ambtelijke hiërarchie van priesters een allesoverheersende positie toekent. In een volgend artikel hopen wij dit verder te ontvouwen.

Foto niet afkomstig van artikel.  Afbeelding van João Geraldo Borges Júnior via Pixabay